مقدمه یکی از ویژگی‌های بسیار مهم هر حوزه آبخیز، آستانه شروع رواناب آن است که می‌تواند منعکس‌کننده خصوصیات مختلف حوضه و عامل مهم در شناخت و تعیین وضعیت سیل‌خیزی حوضه است. برآورد دقیق مقدار و مدت‌زمان شروع رواناب ناشی از رخدادهای باران و به دنبال آن نقطه آغاز سیل از موارد اساسی موردتوجه در مطالعات آبشناسی حوزه‌های آبخیز است. آستانه رواناب مقدار بارش مؤثری است که طی یک مدت زمان معین در سطح حوضه مشخصی برای شروع سیلاب در خروجی آبراهه زهکشی آن سطح موردنیاز است هدف از پژوهش حاضر، تعیین حداقل بارش و یا به‌عبارت‌دیگر بارش مؤثر بر شروع رواناب، در حوزه آبخیز سانیج در استان یزد است. با تعیین ارتفاع حداقل بارش برای شروع رواناب در حوضه مذکور و یا سایر حوضه ها، یکی از مؤلفه‌های اصلی و مؤثر در مطالعات مربوط به سیل‌خیزی و پهنه‌بندی خطرات سیل تأمین میشود. مواد و روش‌ها منطقه مطالعاتی در تحقیق حاضر حوزه آبخیز سانیج در 30 کیلومتری شهر یزد در شهرستان تفت، استان یزد با مساحت 173/153 کیلومترمربع و مختصات جغرافیایی ˝48 ˊ32 °31 تا ˝18 ˊ42 °31 عرض شمالی و ˝36 ˊ54 °53 تا ˝54 ˊ03 °54 تا طول شرقی است. بارندگی سالانه آن 220 میلی متر، میانگین دمای سالیانه 2/11 درجه سانتیگراد و متوسط رطوبت نسبی حوضه 42 درصد است، ارتفاع حداکثر حوضه 4036 متر و پستترین نقطه آن 2020 متر ارتفاع دارد. زمان تمرکز حوزه(Tc) به روش برانسبی-ویلیامز 5.18 ساعت است. ایستگاه های مورد نظر در این تحقیق، ایستگاه هیدرومتری فیضآباد در خروجی حوزه آبخیز سانیج برای تهیه دادههای دبی سیلاب، ایستگاه باران‌سنجی بیدآخوید برای دادههای بارش ساعتی و ایستگاه کلیماتولوژی فیضآباد به منظور تهیه دادههای بارش 24 ساعته (روزانه) است که داده های آن برای دوره زمانی از سال 1370تا 1400 در دسترس بود.برای دستیابی به هدف تحقیق روابط بین حداکثر بارش های 24 ساعته و آستانه رواناب بررسی شد. همچنین انطباق هیدروگراف ها و هیتوگراف های متناظر به منظور برآورد حداقل بارش جهت شروع رواناب مورد مطالعه قرار گرفت و شدت بارش در پایه زمانی یک ساعت بررسی شد. سپس از نرم افزار EXCEL به منظور تجزیه تحلیل آمار و اطلاعات استفاده شد.
نتایج و بحث نتایج بررسی روابط بین آستانه رواناب و حداکثر بارش های 24 ساعته که دادهه ای آن از ترکیب بارشهای 24 ساعته و بارش های رگباری بود نشان داد که تابع آن ها به صورت y=0.9131x+14.01 و مقدار حداقل بارش با R2 82% برابر 01/14 میلی متر است. همچنین در بخش انطباق آب‌نمودها و باراننگارهای متناظر نتایج نشان داد؛ میانگین ارتفاع بارش برای شروع رواناب برابر 9/18 میلیمتر است. در نهایت مقدار میانگین برای حداقل ارتفاع بارش در هر دو روش مطالعاتی نیز 45/16میلی متر به دست آمد. همچنین شدت بارش در پایه زمانی یک ساعت برابر 13 میلیمتر برآورد شد؛ بنابراین درصورتی‌که شدت بارش در پایه های زمانی بالاتر از یک ساعت بیشتر از 16 میلی متر باشد، انتظار میرود رواناب در خروجی حوضه تولید شود.
نتیجه‌گیری هدف تحقیق حاضر تعیین آستانه بارش مؤثر است که منجر به جاری شدن و شروع رواناب در یک حوزه کامل در مناطق خشک ایران مرکزی میشود. با شناخت آستانه شروع رواناب در حوزه های آبخیز، یکی از مؤلفه‌های اصلی در مطالعات آبسنجی و مدیریت بهینه سیلاب تأمین میشود. نتایج نشان داد درصورتی‌که مدت بارش حوضه بیش از یک ساعت و مقدار آن بیش از 16 میلی متر باشد رواناب در خروجی حوزه جاری خواهد شد. همچنین اطلاع از آستانه بارش مؤثر در شروع رواناب در طرح های آبخیزداری، استفاده بهینه و مدیریت نزولات جوی و همچنین طراحی سطوح آبگیر باران جهت جذب بارش حائز اهمیت است. لازم به ذکر است نتایج این تحقیق تا حد زیادی به جهت ورود سامانه های باران زا و همچنین فاصله آن از خروجی حوضه بستگی دارد که پیشنهاد میشود این مورد در پژوهش های بعدی موردبررسی قرار گیرد.
Alimoradi M, Ekhtesasi M, Malekian A, Jahanbakhsi F. Estimation of effective rainfall threshold on the start of runoff in arid zone of central Iran (Case study: Sanij watershed-Yazd). jwmseir 2024; 18 (65) : 2 URL: http://jwmsei.ir/article-1-1119-fa.html
علیمرادی مهتاب، اختصاصی محمدرضا، ملکیان آرش، جهانبخشی فرشید. برآورد آستانه بارش مؤثر بر شروع رواناب در مناطق خشک ایران مرکزی (مطالعه موردی حوزه آبخیز سانیج-یزد). مجله علوم ومهندسی آبخیزداری ایران. 1403; 18 (65) :15-24
به اطلاع کلیه نویسندگان ، محققین و داوران محترم می رساند:با عنایت به تصمیم هیئت تحریریه مجله علمی پژوهشی علوم و مهندسی آبخیزداری فرمت تهیه مقاله به شکل پیوست در بخش راهنمای نویسندگان تغییر کرده است. در این راستا، از تاریخ ۱۴۰۳/۰۱/۲۱ کلیه مقالات ارسالی فقط در صورتی که طبق راهنمای نگارش جدید تنظیم شده باشد مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
