مقدمه طی سالیان اخیر وقوع مخاطرات محیطی و بروز خسارات زیان‌بار و تلفات قابل ملاحظه ناشی از آن، در اکثر نقاط جهان به یک چالش اساسی تبدیل شده است. در راستایکاهشاثراتمخاطرات محیطی،توجهبهرویکرد تابآوریمطرحشدهاست.تابآوریبه منزلهیکی ازسنجههایمؤثردرفرایندمدیریتمخاطراتمحسوبمیشود. همچنین رویکردیاجتماع محوراستکهآمادگیجوامعمحلیرا در برابرناپایداریهایناشیازمخاطراتارتقامیدهد. باآگاهیوشناختازمیزانتابآوری، میتوانبابرنامهریزیمناسب به کاهشصدمههاوآثارمخرب کمک نمود. بلایایطبیعیبه سه شکلباعثکاهشتابآوریمیشوند؛ آسیبهایفیزیکی، شاملآسیبهایواردهبهکاربریهایمسکونی،تجاری،تجهیزاتو تأسیسات. آسیبهایاقتصادی، شاملازبینرفتناشتغال،بهتعلیقدرآمدن تجارت،هزینههایتعمیروبازسازی. آسیبهایاجتماعی، شاملتأثیربرافرادیکهبهکمکهایداروییوسرپناهنیازدارند. از جملهاینمخاطرات طبیعی در استان گلستان نیز می‌توان به مواجهه شدن با حوادث طبیعی از جمله سیل سال 1398، اشاره نمود. ازاین‌رو، تحقیقحاضر با هدف تعیین شاخص‌های مؤثر در سنجش میزان تاب‌آوری سکونت‌گاه‌های روستایی حوزه آبخیز گرگانرود و تعیین میزان و اهمیت تاب‌آوری اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی روستاهای مورد بررسی در برابر سیلاب سال مذکور انجام شده است.
مواد و روش‌ها منطقه مورد مطالعه حوضه آبخیز گرگانرود، واقع در ارتفاعات جنگل گلستان است. تحقیقحاضرازنظرهدفکاربردیوازنظرروشتوصیفی-تحلیلیاست. برای جمع‌آوری اطلاعاتاز دو روش اسنادی و میدانی و با استفاده از ابزار پرسش‌نامه انجام شد. جامعه آماری تحقیق روستاهای آبخیز گرگانرود شاملساکنانبومیروستاهایمنطقه است که مشتمل بر 126 روستا و جمعیت کل 22942 خانوار بوده است. از بین پرجمعیت‌ترین روستاهای بخـش بالادست، مرکزی و پاییندست حوضه‌آبخیز گرگانرود، برخی روستاها با روش نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای دو مرحله‌ای و بر اساس روشکوکران انتخاب شدند. در نهایت از بین روستاهای موجود تعداد10 روستای پرجمعیت و 200سرپرست خانوارانتخاب شدند. پرﺳﺶﻧﺎﻣﻪﻫﺎی پژوﻫﺶ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ سه ﺑﻌﺪ اﺟﺘﻤﺎعی-فرهنگی (19 مؤلفه)، اﻗﺘﺼﺎدی (5 مؤلفه) و محیطزیستی-مدیریتی (7 مؤلفه) اﺳﺖ. روایی محتوایی پرسش‌نامه نیز با نظرخواهی از اساتید مرتبط با موضوع تأیید شد و سپس با استفاده از مصاحبه، مشاهده و تکمیل میدانی پرسش‌نامه‌ها به گردآوری داده‌ها اقدام شد. در یافته‌های توصیفی تنها خصوصیات فردی پاسخگویان بررسی شده است. در یافته‌های تحلیلی از آزمون تی‌تک نمونه‌ای استفاده شد.برای انجام استنباط‌های آماری میانگین تاب‌آوری مؤلفه‌ها با میانه مطلوب مورد مقایسه قرار گرفت. به منظور بررسی ارتباط درونی میان ابعاد کلان مؤثر تاب‌آوری سکونت‌گاه‌های روستایی در مواجهه با بحران از آزمون کروسکال والیس استفاده شد. در بخش آمار استنباطی برای بررسی نرمال بودن توزیع داده‌ها از آزمون کولموگروف اسمیرنوف، در رتبه‌بندی گویه‌های مربوط به هر شاخص از آزمون فریدمن و در تحلیل ضرایب همبستگی از آزمون اسپیرمن استفاده شد.
نتایج و بحث نتایج حاصل از بررسی 21 مؤلفه در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و محیطزیستی نشان داد، در بین روستاهای مورد بررسی بعد اجتماعی با میانگین 89/2 بیشترین و بعد محیطزیستی با میانگین 30/2 کمترین تأثیر را در تاب‌آوری روستاها داشته است. همچنین بیشترین میانگین بعداجتماعی (09/3)درروستای صادقآبادوکمترینمیانگین (69/2) در روستای بهلکه شیخ موسی مشاهده شد. بیشترین میانگینبعداقتصادی (36/3)درروستایصحنهسفلی وکمترینمیانگین (49/2)در روستای بهلکه‌شیخ‌موسی مشاهده شد. بیشترین میانگینبعدمحیطزیستی (42/2) درروستای صادق‌آباد وکمترینمیانگین(02/2)در روستای آق آباد مشاهده شد. در مجموع تاب‌آوری روستای صحنه سفلی از نظر شاخص‌های مورد بررسی بالاترین میزان (89/2) را داشته است. ﻧﺘﺎیﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﺠﺰیﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ آزﻣﻮن تیﺗک ﻧﻤﻮﻧﻪای و کروسکال والیس روستاهای ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ بیانگر وﺟﻮد اﺧﺘﻼف ﻣﻌنی‌دار در ﺗﻤﺎمی اﺑﻌﺎد اﺟﺘﻤﺎﻋی-فرهنگی، اﻗﺘﺼﺎدی، محیطزیستی -مدیریتی است (05/0(p<. همچنین یافتههانشاندادکهتابآوری کل جامعه مورد مطالعه با مقدار 65/2 پایین‌‌تر از حد متوسط است و تفاوتمعنیداریبینروستاها وجوددارد (05/0(p<. نتایج حاصل از اولویت‌بندی ابعاد تاب‌آوری با استفاده از آزمون فریدمن نیز نشان داد که عوامل اجتماعی-فرهنگی نسبت به سایر ابعاد از اولویت بالاتر و عوامل محیط زیستی-مدیریتی در اولویت آخر قرار دارد. نتیجه‌گیری با توجه به نتایج می‌توان پیشنهاد نمود یکی از ضروری‌ترین فعالیت‌ها برای برنامه‌ریزی وضع موجود، توجه به شاخص‌هایی است که منجر به افزایش سطح تاب‌آوری جامعه محلی آبخیزنشینان می‌شود. از این‌رو، با توجه به آنکه مقدار محاسبه شده عدد تاب‌آوری در ابعاد مختلف و مخصوصاً از بعد محیط زیستی-مدیریتی کمتر از حد مبنا (۳) است، هرچه مدیران محلی عملکرد بهتری در زمینه افزایش تولید پوشش گیاهی در قالب عملیات اصلاحی-احیایی و جلوگیری از روند تغییر کاربری اراضی توسط دستگاه‌های اجرایی مربوطه داشته باشند، میزان تاب‌آوری کل ساکنان روستا افزایش خواهد یافت. لذا بهتر است با تکیه بر مدیریت بحران به سمت ایجاد جوامع تاب‌آور با ظرفیت سازگاری بالا حرکت نمود که این موضوع بدون شناخت و ریشه‌یابی ضعف‌های جامعه و ارتباط مداوم نهادها و سازمان‌های مسئول با جوامع محلی به‌وسیله تسهیل‌گران اجتماعی، میسر نخواهد بود. در عین حال، با توجه به آنکه تاب‌آوری جوامع محلی منطقه مورد مطالعه در برابر سیل فرآیندی زمان‌بر و تدریجی است؛ برقراری تعامل مستمر بین روستاهای با ضریب تاب‌آوری بالاتر و روستاهای با ضریب تاب‌آوری پایین به منظور بهره‌مندی از تجربیات یکدیگر، برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزش آمادگی مقابله با سیلاب احتمالی برای تشریح و عملیاتی کردن در روستاهای مورد مطالعه پیشنهاد می‌شود.
Shahedi K, Rastgar S. Analysis of Resilience Dimensions of Local Communities Against Flood risk (Case study: Gorgan River Watershed, Golestan province). jwmseir 2024; 18 (65) : 4 URL: http://jwmsei.ir/article-1-1143-fa.html
شاهدی کاکا، رستگار شفق. تحلیل ابعاد تاب‌آوری جوامع محلی در برابر مخاطره سیلاب (مطالعه موردی: حوزه آبخیز گرگان رود-استان گلستان). مجله علوم ومهندسی آبخیزداری ایران. 1403; 18 (65) :35-50
به اطلاع کلیه نویسندگان ، محققین و داوران محترم می رساند:با عنایت به تصمیم هیئت تحریریه مجله علمی پژوهشی علوم و مهندسی آبخیزداری فرمت تهیه مقاله به شکل پیوست در بخش راهنمای نویسندگان تغییر کرده است. در این راستا، از تاریخ ۱۴۰۳/۰۱/۲۱ کلیه مقالات ارسالی فقط در صورتی که طبق راهنمای نگارش جدید تنظیم شده باشد مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
