مقدمه آب ورودی به تالابهایی که در مناطق جغرافیایی خشک و نیمهخشک واقع شدهاند ناشی از نزولات جوی باران و برف ارتفاعات بالادست حوزههای آبخیز منتهی به آن‌هاست. بهمنظور بررسی عوامل مؤثر بر تغییرات آن‌ها پایش نزولات جوی در بالادست بهویژه برف از اهمیت شایانی برخوردار است. با توجه به شرایط سخت فیزیکی محیط‌های کوهستانی، امکان اندازه‌گیری دائم زمینی جهت تخمین منابع برفابی وجود ندارد. به همین جهت استفاده از دادههای سنجش از دور به منظور پایش تغییرات سطح برف میتواند کمک بسیار خوبی باشد. تغییرات زمانی- مکانی پوشش برف حوضه بالادست هامون هیرمند در مناطق برف‌گیر شمال شرق حوضه در افغانستان میتواند در تغییرات مساحت آب تالابهای نقش داسته باشد. کاهش بارش برف و مساحت تحت پوشش برف پدیدهای جهانی و متاثر از پدیده گرمایش جهانی و تغییر اقلیم است که مناطق مختلف را با شدت و ضعف تحت تأثیر قرار داده است و کشور افغانستان در منطقهای واقع شده که آسیبپذیری بیشتری داشته است. تغییرات دما در بالادست حوضه مساحت تحت پوشش برف را متأثر و مقدار و توزیع آب ورودی به هامونها را متأثر میکند. آگاهی از تغییرات پوشش برف بالادست حوضه و ارتباط آن در تغییرات آب هامونها میتواند به مدیریت منابع آب دشت سیستان کمک کند. مواد و روش‌ها با توجه به پیشرفت‌های موجود در چند دهه گذشته، توسط کشورهای مختلف سنجندهها و ماهوارهای متعدد و متنوعی طراحی و به فضا ارسال‌شده که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، سنجنده MODISاست که بر روی ماهواره‌های TERRAو AQUAنصب‌شده است. ماهواره‌های مذکور، با توجه به قابلیت‌های فنی و اپتیکی خود تصاویر متنوعی را در باندهای مختلف الکترومغناطیس عرضه می‌دارند. تصاویر ماهوارهای مادیس به دلیل دوره بازگشت یک روزه و قدرت تفکیک زمینی بهتر نسبت به ماهواره‌های مشابه برای تهیه نقشه‌های سطح پوشیده از برف مناسب است. هرچند در استفاده از تصاویر مادیس به علت قدرت تفکیک مکانی پایین، آن دسته از پوشش‌های برفی که در داخل دره‌های کوهستانی هستند، قابل استخراج نیستند. در تصاویر ماهوارهای تشخیص ابر از برف اهمیت دارد. به منظور آمادهسازی و تبدیل دادههای خام تصاویر خام حسگر مادیس که از ماهواره‌های Terraو Aquaدریافت شد. بر روی داده‌ها سه عملیات تبدیل فرمت، تطابق زمینی و کالیبراسیون انجام شد. در این مرحله تصحیحات به‌صورت کلی بوده و تصاویر از لحاظ هندسی، رادیومتریک و اتمسفریک نیز به‌صورت دقیقتری تصحیح شدند. زمین مرجع نمودن دادههای ماهوارهای سنجنده مادیس با توجه به قدرت تفکیک 500 متر و با در نظر گرفتن این‌که هر پیکسل از تصاویر، سطحی معادل 500* 500 متر را میپوشاند، ضرورت دارد. برای ژئورفرنس کردن یا زمین مرجع نمودن شکل از نرم‌افزار ENVIاستفاده شده است. منظور بررسی تغییرات زمانی- مکانی پوشش برف حوضه بالادست هامون و نقش آن در تغییرات مساحت آب تالابها، از تصاویر سنجنده مادیس و شاخصNDSIاستفاده شد. نتایج و بحث توزیع زمانی بلندمدت پوشش برف ماهانه نشان داد بیشترین مساحت برف به ترتیب در ماه فوریه، مارس و ژانویه است. بررسی روند تغییرات ماهانه سطح پوشیده از برف نشان داد مساحت برف با شیب تندی کاهش مییابد، بهطوریکه تقریباً در خردادماه در اکثر سال‌ها پوشش برف به حد صفر میرسد. در برخی سال‌ها هم تعداد ماههای بدون برف به بیش از 6 ماه میرسد. بیشترین مساحت تحت پوشش برف در فوریه سالهای 2008، 2009 و 2014 بوده است درحالی که بیشترین مساحت پوشش آب در سالهایی بوده که بارشهای سیلابی از بالادست حوضه به سمت هامونها با تأخیر یک تا دو ماه روانه شده است. بیشترین مساحت آب مربوط به ماههای آپریل 2005 و می 2007 و کمترین مساحت آب مربوط به آپریل 2018 است که هامونها کاملاً خشک و فقط چاهنیمهها دارای آب هستند. روند تغییرات مساحت پوشش برف و مساحت پوشش آب کاهشی بوده است و شیب روند تغییرات کاهشی درسری زمانیدادههای مربوط به مساحت آب تندتر از برف است. توزیع زمانی ماهانه بارش برف در بالادست حوزه آبریز هامونهای سیستان نشان داد که فوریه و سپس مارس پیک مساحت پوش برف بوده‌اند. توزیع زمانی ماهانه مساحت آب نیز نشان داد که پیک مساحت پوشش سطح آب با دو ماه تأخیر در ماه های آپریل و می است. در ماههای نوامبر و دسامبر که مساحت آب به حداقل میرسد بارش برف شروع به خیز می‌نماید. نتیجه‌گیری تالابهای هامون در مناطق جغرافیایی خشک و نیمهخشک واقع شدهاند و آب ورودی به آن‌ها ناشی از نزولات جوی در ارتفاعات بالادست حوزههای آبخیز است. در این راستا، هرگونه تغییرات طبیعی و مدیریت انسانی در بالادست میتواند منجر به تغییرات پوشش آب هامونهای هیرمند شود. توزیع زمانی ماهانه بارش برف نشان داد که فوریه و مارس بیشترین سطح پوشش برف را دارند. پنج تا شش ماه از سال هیچ برفی روی زمین نمی‌بارد و چند ماه متوالی تأمین منابع آبی از طریق ذخیره برف قطع می‌شود. توزیع زمانی ماهانه سطح آب نشان داد که اوج پوشش سطح آب در ماههای فروردین و اردیبهشت با دو ماه تأخیر بوده است. بین مساحت پوشش برف در بالادست حوضه و سطح آبی هامون در مقیاس ماهانه رابطه معناداری وجود ندارد. اما در مقیاس سالانه رابطه نسبتاً معناداری وجود دارد، به طوری که ضریب تبیین مساحت آب و برف نزدیک به 5/0 است، بنابراین میزان بارش برف در ارتفاعات بالادست در تغییرات محدوده آبی هامون مؤثر است، اما به دلیل ورود آب حاصل از ذوب برف از سمت ورودی‌های متعدد به تالاب و مدیریت آن در بالادست ضریب تبیین خوبی با تغییرات ماهانه نداشته و دارای ضریب تبیین نسبتاً قابل قبولی با تغییرات مساحت سالانه است.
Dargahian F, Mousivand Y, Razavizadeh S. Snow monitoring in the upper reaches of the basin and its relationship with the changes in the water area of Hamoun using remote sensing. jwmseir 2024; 18 (64) : 8 URL: http://jwmsei.ir/article-1-1105-fa.html
درگاهیان فاطمه، موسیوند یوسف، رضوی زاده سمانه. پایش برف در بالادست حوضه و ارتباط آن با تغییرات مساحت آب هامونها با استفاده از سنجش از دور. مجله علوم ومهندسی آبخیزداری ایران. 1403; 18 (64) :90-102
به اطلاع کلیه نویسندگان ، محققین و داوران محترم می رساند:با عنایت به تصمیم هیئت تحریریه مجله علمی پژوهشی علوم و مهندسی آبخیزداری فرمت تهیه مقاله به شکل پیوست در بخش راهنمای نویسندگان تغییر کرده است. در این راستا، از تاریخ ۱۴۰۳/۰۱/۲۱ کلیه مقالات ارسالی فقط در صورتی که طبق راهنمای نگارش جدید تنظیم شده باشد مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
