مقدمه یکی از گام‌های مهم در چارچوب برنامه‌های حفاظتی حوزه‌های آبخیز و مدیریت پایدار منابع طبیعی، شناسایی مناطق آسیب‌پذیر است که به عنوان پایه محکمی برای اقدامات مورد نیاز جهت مدیریت زیست محیطی در نظر گرفته می‌شود. ارزیابی آسیب‌پذیری، استانداردهای لازم برای اولویت‌های اجرایی را فراهم می‌کند و کمک می‌کند تا مناطق حساس و آسیب‌پذیر برای مدیریت پایدار منابع طبیعی شناسایی و اولویت‌بندی شود. در میان مخاطرات طبیعی در سطح حوزه آبخیز، سیلاب یکی از پرتکرارترین و مخرب‌ترین نوع مخاطره است که هرساله خسارات جانی و مالی زیادی را به‌همراه دارد. کشور ایران نیز به دلیل قرار داشتن در بوم‌سازگان وسیعی از مناطق خشک و نیمه خشک، همواره در معرض تأثیرات مخرب سیل بوده و آسیب‌پذیری آن توسط تغییرات آب و هوایی و فعالیت‌های ناپایدار انسانی تشدید می‌شود. پیش‌بینی می‌شود به دلیل تغییرات آب و هوایی، شهرنشینی سریع برنامه‌ریزی نشده وگسترش سطوح غیرقابل نفوذ، تغییر در الگوی کاربری‌های اراضی و مدیریت ضعیف حوزه‌های آبخیز، سیلاب‌ها در آینده با شدت بیشتری اتفاق بیافتند. از اینرو، مطالعه و شناسایی مناطق آسیب‌پذیر به عنوان یکی از متغیرهای مهم در مدیریت ریسک سیلاب، بخشی از اقدامات غیرسازه‌ای برای جلوگیری و کاهش اثرات مخرب سیل خواهد بود. این مطالعه به‌دنبال تحلیل مکانی آسیب‌پذیری حوزه آبخیز زرینه‌رود نسبت به رخداد سیل است. بنابراین با در نظر گرفتن توابع آسیب‌پذیری شامل در معرض خطر قرارگیری، حساسیت و تاب‌آوری، درجه آسیب‌پذیری این حوزه آبخیز نسبت به مخاطره سیلاب، مورد بررسی قرار گرفت و پهنه‌های آسیب‌پذیر شناسایی شدند. مواد و روش‌ها منطقه مورد مطالعه در این پژوهش حوزه آبخیز زرینه‌رود واقع در استان‌های آذربایجان غربی و کردستان است. جهت شناسایی پهنه‌ها و مناطق آسیب‌پذیر نسبت به سیلاب در این آبخیز، ابتدا داده‌ها و اطلاعات اثرگذار بر آسیب‌پذیری سیلاب در منطقه مورد مطالعه جمع‌آوری شدند. سپس لایه رستری هر یک از عوامل در سه بخش در معرض خطر قرارگیری (شامل فاکتورهای میانگین بارش سالانه، فراوانی بارش‌های سنگین، حداکثر بارش روزانه، فاصله از آبراهه و فراوانی سیلاب)، حساسیت (شامل درصد خانوارهای کشاورز و دامدار، فاصله از مناطق صنعتی و معادن، فاصله از جاده، کاربری اراضی، تراکم جمعیت و فاصله از مناطق مسکونی) و تاب‌آوری (شامل تعداد شرکت‌های تعاونی روستایی، تعداد مراکز بهداشتی و درمانی و تعداد راه‌های مواصلاتی) استخراج شد. در ادامه اهمیت متغیرها بر اساس روش فرآیند تحلیل شبکه‌ای و با در نظر گرفتن ارتباطات درونی بین متغیرها بررسی شد. در ادامه ارزش‌گذاری پیکسلی داده‌ها بر اساس تحلیل ارتباط هر یک از فاکتورها با آسیب‌پذیری سیلاب و با استفاده از توابع ارزش فازی انجام شد. نهایتاً با اعمال اهمیت متغیرهای حاصل از روش فرآیند تحلیل شبکه‌ای بر لایه‌های فازی شده از طریق رابطه آسیب‌پذیری (شامل توابع در معرض خطر قرارگیری، حساسیت و تاب‌آوری) نقشه آسیب‌پذیری برای حوزه آبخیز مورد مطالعه تهیه و تحلیل شد. نتایج و بحث بررسی اهمیت متغیرها بر اساس روش فرآیند تحلیل شبکه‌ای برای هر یک از توابع آسیب‌پذیری نشان داد که از بین متغیرهای استفاده شده جهت استخراج نقشه در معرض خطر قرارگیری، دو متغیر فاصله از آبراهه و فراوانی وقوع سیلاب به‌ترتیب با وزن‌های برابر با 343/0 و 337/0 بیشترین اهمیت را بخود اختصاص داده‌اند؛ از بین متغیرهای در نظر گرفته شده جهت استخراج نقشه حساسیت، عوامل تراکم جمعیت، فاصله از مناطق مسکونی و درصد خانوارهای کشاورز و دامدار بیشترین وزن را دارا بودند (به‌ترتیب با وزن‌های 361/0، 235/0 و 178/0)؛ بررسی تاب‌آوری نیز حاکی از آن بود که اهمیت عامل تعداد مراکز بهداشتی و درمانی بیشتر از سایر متغیرها بوده است (حدود 5/65%). نتایج نقشه در معرض خطر قرارگیری نشان داد که مناطق واقع در خروجی حوزه آبخیز بیشتر در معرض خطر سیلاب واقع هستند؛ در صورتیکه، بخش‌هایی نزدیک خروجی و بخش‌هایی در شمال شرق حوزه آبخیز حساسیت بالاتری را نسبت به سیلاب نشان می‌دهند؛ این در حالی است که، بیشترین تاب‌آوری در نواحی مرکزی حوزه آبخیز واقع شده است ولی بخش‌هایی در شمال و جنوب حوزه آبخیز کمترین تاب‌آوری را نسبت به سیلاب دارا هستند. با تلفیق نقشه‌های در معرض خطر قرارگیری، حساسیت و تاب‌آوری مشخص شد که آسیب‌پذیرترین مناطق حوزه آبخیز (با کلاس آسیب‌پذیری خیلی زیاد) عمدتاً در بخش‌های خروجی حوزه آبخیز واقع شده‌اند که حدود 06/2% از حوزه آبخیز را شامل می‌شوند. نتیجه‌گیری بررسی نقشه آسیب‌پذیری سیلاب نشان داد که مناطق جنوبی حوزه آبخیز زرینه‌رود که در نزدیک خروجی حوزه آبخیز واقع شده‌اند بیشترین میزان آسیب‌پذیری را دارا هستند. علت این موضوع این است که این نواحی در معرض خطر زیاد سیلاب هستند، حساسیت زیاد و تاب‌آوری کم تا متوسطی را دارا هستند که با تلفیق این موارد نسبت به سایر بخش‌های حوزه آبخیز آسیب‌پذیری زیادتری را نشان می‌دهند. یکی از مزیت‌های این پژوهش را می‌توان به استفاده از توابع ارزش فازی جهت ارزش‌گذاری پیکسلی داده‌ها به‌جای طبقه‌بندی آن‌ها دانست. ارائه مقادیر پیوسته بر اساس فازی، تغییرپذیری ارزش متغیرها را حفظ می‌کند که نسبت به روش‌های دیگر مانند کلاسه‌بندی ورودی‌ها، واقعی‌تر است. همچنین فازی می‌تواند بر ابهام غلبه کند و عدم قطعیت را کاهش دهد. اصلی‌ترین محدودیت این پژوهش را می‌توان به نبود آمار و اطلاعات کافی در بحث تاب‌آوری نسبت به سیلاب عنوان کرد که اجتناب‌ناپذیر است. آمار معیارهای مهمی همچون تعداد سیستم‌های هشدار سیل، تعداد مراکز نجات، تجربیات گذشته در مورد خطر سیلاب، بیمه سیل، آمار سیل‌بندها، پناهگاه‌ها و خدمات اضطراری که در منابع به عنوان فاکتورهای مهم ذکر شده بودند، در دسترس نبود. بنابراین لازم است در مطالعات آتی در صورت دسترسی این فاکتورها نیز در نظر گرفته شود. بطور کلی می‌توان اذعان داشت که اولویت‌بندی اجرای سیاست‌های مدیریتی با تاکید بر نگاه پیشگیرانه و مبتنی بر ریسک می‌تواند در ارتباط با خروجی‌های این مطالعه سمت و سویی دقیق‌تر گرفته و حفاظت و احیاء مناطق آسیب‌پذیر را دربر داشته باشد.
به اطلاع کلیه نویسندگان ، محققین و داوران محترم می رساند:با عنایت به تصمیم هیئت تحریریه مجله علمی پژوهشی علوم و مهندسی آبخیزداری فرمت تهیه مقاله به شکل پیوست در بخش راهنمای نویسندگان تغییر کرده است. در این راستا، از تاریخ ۱۴۰۳/۰۱/۲۱ کلیه مقالات ارسالی فقط در صورتی که طبق راهنمای نگارش جدید تنظیم شده باشد مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
