مقدمه سیل از جمله بلایای طبیعی است که خرابی‌های فراوانی را در طبیعت به جای می‌گذارد. برنامه‌ریزی برای استفاده از سیلاب‌های فصلی ضمن اینکه اثرات تخریبی آن‌ها را کاهش می‌دهد، منبع آبی جدیدی را در اختیار مصرف‌کننده قرار می‌دهد. پخش‌سیلاب یکی از روش‌هایی است که زمینه را برای بهره‌برداری مطلوب از سیلاب‌ها فراهم می‌‌سازد. از جمله محدودیت‌هایی که پروژ‌های پخش سیلاب را تهدید می‌کند، کاهش تدریجی میزان نفوذ آب در خاک بوده که عمدتاً به دلیل مسدود شدن منافذ خاک در اثر پخش ذرات ریز و معلقی است که به‌وسیله سیلاب حمل می‌شود. ایستگاه پژوهشی پخش سیلاب داوودرشید کوهدشت با هدف مهار سیلاب، تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و سازگاری گونه‌های مختلف درختی در منطقه کوهدشت احداث شده است. مهم‌ترین مشکل این سامانه، تجمع رسوبات در سطح بوده که به مرور زمان باعث کاهش اثربخشی سامانه شده است. اهمیت ایستگاه پژوهشی پخش سیلاب داوودرشید کوهدشت زمانی مشخص می‌شود که تا قبل از احداث این طرح، شهر کوهدشت و روستای آب باریکی در معرض وقوع سیل قرار داشته‌اند. هدف از این پژوهش، بررسی تغییرات نفوذپذیری آب در خاک در ایستگاه پخش سیلاب داوود رشید کوهدشت، همچنین مقایسه این تغییرات نسبت به منطقه شاهد است. مواد و روش‌ها ایستگاه پخش سیلاب داوود رشید در مختصات ۴۲ً َ33 ْ۳3 عرض شمالی و ۰۳ً َ4۱ ْ4۷ طول شرقی(مساحت حدود ۲۳ هکتار) در دشت کوهدشت قرار گرفته است. این پروژه در سال ۱۳۷۵ به بهره‌برداری رسیده است. این ایستگاه دارای شش حوضچه رسوبگیر و ۱۸ کانال گسترشی است. ابتدا محدوده طرح روی نقشه توپوگرافی تعیین شد و منطقه‌ای شبیه به منطقه پخش‌سیلاب (مشابه از لحاظ اقلیمی و توپوگرافی، خاک‌شناسی) در فاصله ۲۰ الی ۵۰ متری به عنوان شاهد انتخاب شد. به منظور مقایسه نفوذپذیری خاک عرصه با زمین شاهد، نمونه‌برداری از خاک داخل نوارهای سیل گرفته (منطقه پخش) و زمین مجاور عرصه که سیلی در آن پخش نمی‌شود (منطقه شاهد) انجام شد. از عرصه پخش سیلاب ۲۸ و عرصه شاهد ۲۰ نمونه براساس روش سیستماتیک-تصادفی برداشت شد. در عرصه پخش سیلابی بین ۱۸ کانال گسترشی با استفاده از یک ترانسکت نواری به صورت تصادفی مبادرت به اندازه‌گیری مقدار نفوذپذیری شد. مقدار نفوذ با استفاده از استوانه‌های مضاعف در فواصل زمانی ۱، ۲، ۳، ۴، ۵، ۶، ۷، ۸، ۹، ۱۰، ۱۵، ۲۰، ۳۰، ۶۰، ۸۰ و ۱۲۰ دقیقه (ثبت شد. برای تحلیل آماری داده‌های نفوذپذیری داخل و خارج عرصه آزمون t-Studentاستفاده شد. برای مقایسه تغییرات نفوذپذیری آب در خاک در عرصه‌های مختلف پخش سیلاب در اثر سیل‌گیری، از آزمون کروسکال والیس استفاده شد. نتایج و بحث بررسی داده‌های برداشتی نفوذپذیری خاک در عرصه پخش سیلاب داوود رشید کوهدشت نشان می‌دهد که ظرفیت نفوذ نهایی در منطقه شاهد (4/۱۲ سانتی‌متر در ساعت ) بیشتر از عرصه پخش سیلاب (2/۹ سانتی‌متر در ساعت ) است. با توجه به جدول استاندارد نفوذ هر دو عرصه پخش سیلاب و شاهد در کلاس نفوذپذیری متوسط واقع شدند و تفاوت چندانی باهم ندارند. آزمون t در زمان‌های مختلف بین عرصه‌های پخش سیلاب و شاهد نشان می‌دهد که در زمان‌های ۱، ۲ و ۳۰ دقیقه بین مقدار نفوذپذیری آب در خاک عرصه‌های پخش سیلاب و شاهد تفاوت معنی‌داری در سطح ۵ درصد وجود دارد. در سایر زمان‌ها بین مقدار نفوذپذیری آب در خاک عرصه‌های پخش سیلاب و شاهد تفاوت معنی‌داری در سطح یک درصد وجود دارد. نتایج بررسی آماری با استفاده از آزمون کروسکال والیس در زمان‌های مختلف بین عرصه‌های بالادست، میانه و پایین‌دست پخش سیلاب نشان می‌دهد که در زمان‌های ۱، 80، 120 و مجموع زمان‌های ساعت دوم بین مقدار نفوذپذیری آب در خاک عرصه‌های مختلف پخش سیلاب تفاوت معنی‌داری در سطح 5 و یک درصد وجود ندارد. در سایر زمان‌ها، از نظر این پارامتر در بین عرصه‌های مختلف (بالادست، میانه و پایین‌دست) پخش سیلاب تفاوت معنی‌داری در سطح 5 درصد وجود دارد. سرعت نفوذ نهایی در عرصه‌های بالادست، میانه و پایین‌دست به ترتیب 9/8، 3/7 و 1/8 سانتی‌متر بر ساعت بوده است. با توجه به جدول استاندارد نفوذ هر سه عرصه پخش در کلاس نفوذپذیری متوسط واقع شدند و تفاوت چندانی باهم ندارند. نتیجه‌گیری از نتایج این پژوهش چنین استنباط می‌شود که عملیات پخش سیلاب، الگوی نفوذپذیری آب در خاک (مقدار و سرعت) را در عرصه پخش سیلاب داوود رشید کوهدشت تحت تاثیر قرار داده و منجر به کاهش سرعت نفوذپذیری متوسط شده است. به دلیل تجمع آب در پشت پشته‌ها (داخل عرصه‌ها) قبل از خروج آب مازاد از دریچه‌ها، مقدار مواد معلق بیشتری ته نشین شده و در کل باعث کاهش نفوذپذیری شده که این کاهش در سطح یک درصد معنی‌دار هست. از نتایج بررسی سرعت نفوذ در عرصه‌های مختلف پخش سیلاب (بالادست، میانه و پایین‌دست) استنباط می‌شود، سرعت نفوذ در پایین دست عرصه پخش سیلاب بیشتر از بالادست و میانه است. این نتیجه‌گیری نشان می‌دهد که رسوبگذاری در بالادست باعث شده است که سرعت نفوذ آب در خاک کاهش یابد. به طورکلی، نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که پخش سیلاب نفوذپذیری خاک را تحت ثاثیر قرار می‌دهد و باعث کاهش جزئی نفوذپذیری آب در خاک در طی زمان می‌شود. همچنین، مقدار این کاهش در عرصه‌های مختلف پخش سیلاب متفاوت بوده و از بالادست به سمت پایین دست عرصه پخش سیلاب (به دلیل رسوبگذاری کمتر) سرعت نفوذپذیری افزایش جزئی پیدا می‌کند، اما با توجه به مقایسات مربوط به ظرفیت نفوذ نهایی مشخص گردید که عرصه پخش سیلاب با منطقه شاهد از نظر نفودپذیری تفاوت چندانی باهم ندارند و از نتایج این تحقیق استنباط می‌شود که پس از حدود ۳۰ سال از احداث این سامانه، همچنان نفوذپذیری مناسب و سریع است و در سال‌های آتی نیز نباید نگران چنین موضوعی شد. نتایج این پژوهش به مدیریت بهتر ایستگاه پژوهشی پخش سیلاب بر آبخوان داوودرشید کوهدشت کمک می‌کند.
Karimi Sangchini E, Yousefi Mobarhan E, Vayskarami I, Vayskarami F. Investigating the Effect of Floodwater Spreading on Soil Infiltration (Case Study: Davudrashid Kouhdasht Floodwater Spreading Station). jwmseir 2024; 18 (66) : 5 URL: http://jwmsei.ir/article-1-1163-fa.html
کریمی سنگچینی ابراهیم، یوسفی مبرهن ابراهیم، ویسکرمی ایرج، ویسکرمی فیروزه. بررسی اثر پخش سیلاب بر نفوذپذیری خاک (مطالعه موردی: پخش سیلاب داوودرشید کوهدشت). مجله علوم ومهندسی آبخیزداری ایران. 1403; 18 (66) :49-58
به اطلاع کلیه نویسندگان ، محققین و داوران محترم می رساند:با عنایت به تصمیم هیئت تحریریه مجله علمی پژوهشی علوم و مهندسی آبخیزداری فرمت تهیه مقاله به شکل پیوست در بخش راهنمای نویسندگان تغییر کرده است. در این راستا، از تاریخ ۱۴۰۳/۰۱/۲۱ کلیه مقالات ارسالی فقط در صورتی که طبق راهنمای نگارش جدید تنظیم شده باشد مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
