مقدمه به‌طورکلی نقش و اهمیت عملیات آبخیزداری در بهبود وضعیت مراتع، کنترل فرسایش، جلوگیری از رسوب و نهایتاً حفاظت از آب‌وخاک بر کسی پوشیده نیست. اجرای فنی و اصولی پروژه‌های آبخیزداری باعث ذخیره و نفوذ نزولات آسمانی، افزایش پوشش گیاهی، تثبیت مقدار فرسایش و رسوب، افزایش طول عمر مفید سدها،تعدیل شیب آبراههها و کاهش سرعت و قدرت تخریب آب است. بر اساس بررسی‌های انجام‌شده به دلیل تنوع شرایط زیستی، دستیابی به یک الگوی مشخص و یا ارائه دستورالعمل معین با کاربردی یکسان در تمامی حوزه‌های آبخیز میسر نیست. به همین دلیل افزون بر شناخت حوزه و مسائل آن، اولویت‌بندی عملیات آبخیزداری متناسب با پتانسیل‌های موجود اجتناب‌ناپذیر است. بررسی نتایج پژوهش‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که اجرای عملیات آبخیزداری در حوزه‌های آبخیز نقش مهمی در کنترل رواناب‌های سطحی داشته است. ارزیابی پروژه‌های آبخیزداری بر میزان سیل‌خیزی نتایج نشان داده است که سیلاب در دوره بازگشت‌های مختلف کاهش‌یافته است؛ با این حال با افزایش دوره بازگشت، تأثیر اقدامات آبخیزداری بر سیلاب کاهش می‌یابد.در این تحقیق به‌منظور ارزیابی نقش پروژه‌های آبخیزداری در کاهش دبی اوج سیلاب از مدل بارش – رواناب HEC-HMSاستفاده شد و میزان دبی قبل از اجرای فعالیت‌های آبخیزداری و بعد از اجرایی فعالیت‌های آبخیزداری محاسبه شد و میزان اثرگذاری این پروژه‌ها بر روی دبی اوج سیلاب تعیین شد.
مواد و روش‌ها حوضه آبخیز حسین‌آباد جیرفت بین "58 ' 34 °57 تا "51 '43 °57 طول شرقی و "13 '19 °28 تا "34 '26 °28 عرض شمالی واقع‌شده است. وسعت حوضه آبخیز 68/11258 هکتار است. همچنین شیب متوسط وزنی حوضه برابر 83/17 درصد به‌دست‌آمده است. بیش از 60 درصد کاربری منطقه را مرتع تشکیل می‌دهد که گونه کنار تیپ غالب آن است. در این مطالعه از مدل HEC-HMS نسخه 3.1.0 برای شبیه‌سازی بارش- رواناب استفاده‌شده است.همچنین از داده‌های 20 ایستگاه کلیماتولوژی با دوری آماری مشترک30 (1395-1366) ساله استفاده شد. به‌منظور محاسبه میزان تلفات از روش انجمن حفاظت خاک آمریکا (SCS) در مدل HEC-HMSاستفاده شده است. میزان رواناب(Q) به بارندگی(P) و حجم نگهداشت آب در داخل خاک بستگی دارد. در منطقه مورد مطالعه، در تمام سیلاب‌ها همواره رواناب (Q) کمتر یا مساوی بارندگی (P) است. به‌طور مشابه پس از وقوع رواناب، مقدار واقعی نگهداشت آب (Fa) کمتر یا مساوی حداکثر ظرفیت نگهداشت (S) است.از طرفی CNاز ترکیب 2 عامل گروه هیدرولوژیکی و کاربری اراضی در هر نقطه از حوضه برآورد می‌شود و CNکل حوضه از میانگینگیری وزنی محاسبه می‌شود. در این مطالعه برای تهیه نقشه شماره منحنی (CN) منطقه ابتدا نقشه گروه‌های هیدرولوژیک خاک در چهار گروه A ،B ،C وDاز طریق ترکیب نقشه شیب، نقشه واحدهای هیدرولوژیکی تهیه شده است.
نتایج و بحث با توجه به روش محاسبه تشریح شده در قسمت قبل، CNدر زیر حوضه‌ها محاسبه شد. نتایج نشان می‌دهد بیشترین مقدار CNدر زیر حوضه‌های H12-1-1-2 با CN 3/78 و زیر حوضه H11int با CN 9/76 برآورد شده است با توجه به مقدار بالای شماره منحنی در این دو زیر حوزه انتظار وقوع سیلاب‌های آنی در این دو منطقه بسیار زیاد است و به‌طورکلی میانگین شماره منحنی حوزه بالای 70 است.پس از تکمیل داده‌های ورودی به مدل بارش رواناب HEC-HMS، مدل برای دوره بازگشت‌های مختلف اجرا و دبی پیک محاسبه‌شده استخراج شده است. در کل حوضه حسین‌آباد بلوک درمجموع 67472 مترمکعب سازه در این حوضه اجراشده است که 3 سازه سنگی ملاتی به مساحت 1139 مترمکعب و 10 سد خاکی به مساحت 66339 مترمکعب بوده است. 13 سازه‌ی ایجادشده مجموعاً دارای حجم مخزنی برابر 1/222598 مترمکعب بوده‌اند.به علت اثرات فعالیت‌های آبخیزداری زمان تمرکز حوضه تغییر کرده و عموماً افزایش داشته است. این تغییر از طریق دو عامل شیب آبراهه اصلی و تغییر وضعیت پوشش(CN) قابل برآورد است. اطلاعات فوق در رابطه کرپیچ اصلاح‌شده زمان تمرکز و زمان تأخیر هر یک از زیر حوضه‌های حسین‌آباد، بعد از عملیات آبخیزداری نیز محاسبه شده است.در اینجا تغییرات شامل زمان تمرکز، CNو معادل‌سازی برخی عوامل با سطح مؤثر بوده است. با اعمال تأثیرات متناظر با انجام عملیات آبخیزداری در مدل بارش رواناب، مدل برای دوره بازگشت‌های مختلف اجرا و دبی پیک سیلاب بعد از عملیات آبخیزداری محاسبه‌شده است.
نتیجه‌گیری امروزه به‌منظور اجرای پروژه‌های آبخیزداری هزینه‌های بسیار زیادی دراین‌ارتباط انجام می‌شود. اما شاید کمتر به اثربخشی این پروژه‌ها پرداخته شود. درواقع بدون پایش و ارزیابی این پروژه‌ها شاید اقناع کردن مدیران سیاست‌گذار جهت تخصیص اعتبارات و عوام مردم به‌منظور مشارکت داوطلبانه در اجرا و پشتیبانی پروژه‌های آبخیزداری امکان‌پذیر نباشد. فعالیت‌های آبخیزداری به‌عنوان مهم‌ترین پروژه‌های کاهش ریسک سیل مطرح هستند. در این تحقیق نظر به اینکه اجرای پروژه آبخیزداری منطقه حسین‌آباد جیرفت بسیار هزینه‌بر بوده و از مناطق مهم سیل‌خیزی منطقه است از مدل هیدرولوژیکی بارش – رواناب HEC-HMS به‌منظور شبیه‌سازی دبی اوج سیلاب قبل و بعد اجرای فعالیت‌های آبخیزداری برای ارزیابی اثربخشی این پروژه‌ها به‌منظور کاهش دبی اوج سیلاب استفاده شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که فعالیت‌های آبخیزداری در منطقه حسین‌آباد جیرفت نقش اساسی در کاهش دبی پیک سیلاب دارند این کاهش در بعضی از زیر حوضه‌ها بیش از 95 درصد است که نشان‌دهنده تأثیرگذاری پروژه‌های آبخیزداری و میزان اثربخشی آن‌ها بر روی دبی اوج سیلاب است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت مدل HEC-HMSمدلی مناسب جهت پیش‌بینی واقعه بارش رواناب است. با توجه به کارایی خوب مدل HEC-HMS می‌توان از این مدل جهت برآورد سیلاب در حوضه‌های بدون آمار با واسنجی مناسب استفاده کرد و نتایج قابل‌قبولی به دست آورد.
به اطلاع کلیه نویسندگان ، محققین و داوران محترم می رساند:با عنایت به تصمیم هیئت تحریریه مجله علمی پژوهشی علوم و مهندسی آبخیزداری فرمت تهیه مقاله به شکل پیوست در بخش راهنمای نویسندگان تغییر کرده است. در این راستا، از تاریخ ۱۴۰۳/۰۱/۲۱ کلیه مقالات ارسالی فقط در صورتی که طبق راهنمای نگارش جدید تنظیم شده باشد مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
