مقدمه رودخانه‌ها به عنوان منابع حیاتی آب، نقش اساسی در حفظ سلامت محیط و موجودات زنده دارند. رودخانه‌های حاشیه خزر به عنوان سهل‌الوصول‌ترین منابع آب سطحی شناخته می‌شوند و متأسفانه در برخی موارد به عنوان محل دفع مواد آلاینده مورد استفاده قرار می‌گیرند. این رودخانه‌ها ارتباط نزدیکی با مناطق جمعیتی و فعالیت‌های اقتصادی دارند و به همین دلیل، مشکلات مربوط به مدیریت آن‌ها به شدت گسترش یافته است. کیفیت آب رودخانه‌ها به طور مستقیم بر سلامت انسان‌ها و بوم‌سازگان‌های آبی تأثیر می‌گذارد. آلودگی ناشی از فعالیت‌های انسانی، مانند تخلیه فاضلاب‌ها، می‌تواند به مشکلات جدی بهداشتی و محیط زیستی منجر شود. این چالش‌ها نیازمند رویکردهای مدیریتی و علمی چندجانبه برای توسعه استراتژی‌های حفاظتی است. پژوهشگران در مطالعات خود به تأثیر تغییرات کاربری اراضی بر شدت سیلاب‌ها و فرسایش اشاره کردند و نیاز به تحلیل دقیق این تغییرات را مورد تأکید قرار دادند. این پژوهش به بررسی آسیب‌های وارده به رودخانه تالار می‌پردازد و چارچوبی برای تحلیل مخاطرات مشابه در سایر رودخانه‌های کشور ارائه می‌دهد. نتایج این تحقیقات نشان‌دهنده ضرورت همکاری میان نهادهای دولتی، محلی و جامعه مدنی برای ایجاد راهکارهای مؤثر در مدیریت پایدار منابع آبی است. با درک عمیق از چالش‌های موجود و اتخاذ شیوه‌های جامع مدیریت، می‌توان به حفاظت از این منابع ارزشمند و بهبود کیفیت زندگی عمومی کمک کرد. مواد و روش شاخص WRASTIC روشی سیستماتیک در ارزیابی مستعد بودن حوزه‌های آبخیز در آلوده کردن منابع آب سطحی است که در یک محیط هیدروژئولوژیک بر اساس مشخصه‌های عمده حوزه و کاربری اراضی ارائه شده است. این روش از سال 2000 رواج یافت و در مقایسه با سایر روش‌های ارزیابی ریسک آب‌های سطحی از جامع‌ترین روش‌های کاربردی است. در این روش در یک حوزه آبخیز، تخلیه فاضلاب (W)، اثرات کاربری‌های تفریحی (R)، اثرات کاربری‌های کشاورزی (A)، اندازه حوزه (S)، مسیرهای حمل و نقل (T)، اثرات کاربری‌های صنعتی (I) و مقدار پوشش گیاهی سطح زمین (C) به منظور تعیین حساسیت آلودگی آب سطحی مورد بررسی دقیق قرار می‌گیرد. مقادیر عددی تعیین شده برای پارامترهای ذکر شده در مدل WRASTIC و با استفاده از معادله زیر جهت تعیین مقدار عددی شـاخص WRASTIC برای یک حوزه استفاده می‌شود: WRASTICIndex=WrWw+RrRw+ArAw+SrSw+TrTw+IrIw+CrCw در ایـن معادلـه انـدیس r بـرای تخصـیص امتیـاز هر پارامتر و اندیس w بـرای وزن پـارامتر است. که مقدار w از 1تا 4 و مقدار r از 1 تا 5 است که در پارامتر صنعت این مقدار 1 تا 8 درنظر گرفته می‌شود. بـر اسـاس معادله فوق، هر چه مقدار عددی این شاخص بیشتـر باشـد، پتانسیل آلودگی حوزه بیشتر است. لازم به ذکر اسـت که برای ارزیابی بهتر و دقیق‌تر بایـد از نظرات حر‌فه‌ای بهره گرفت. نتایج و بحث نتایج ارزیابی شاخص WRASTIC برای حوزه آبخیز رودخانه تالار نشان‌دهنده حساسیت متوسط به آلودگی با نمره 5/26 است. این نمره نگرانی‌هایی را در ارتباط با ورود پساب‌های شهری و صنعتی، زهاب کشاورزی و تخلیه فاضلاب از چاهک‌های جذبی به نمایش می‌گذارد. منابع آلودگی مذکور، رودخانه را با خطر آلودگی شدید و پیامدهایی چون یوتری‌فیکاسیون و کاهش کیفیت آب مواجه ساخته است. علاوه بر این، افزایش جمعیت در نواحی نزدیک به منابع آبی تغییر کاربری اراضی را به دنبال داشته که منجر به افزایش ضریب رواناب و تشدید وقوع سیلاب‌ها می‌شود. این شرایط ممکن است خسارات جدی به زیرساخت‌ها، بوم‌سازگان‌های طبیعی و سلامت عمومی وارد کند. از دیگر نقاط ضعف شاخص WRASTIC، غفلت از وضعیت حیات‌وحش و زیستگاه‌های طبیعی در معرض خطر است که عمدتاً ناشی از جنگل‌زدایی و شکار غیرمجاز هستند. این مسائل نه‌تنها تهدیدی برای تنوع زیستی منطقه است، بلکه بر روی تعادل زیستی و کیفیت آب نیز تأثیر منفی می‌گذارند. بنابراین، ضرورت فراهم‌سازی یک چارچوب جامع و جدید برای ارزیابی دقیق‌تر وضعیت آلودگی و حفظ تعادل زیستی در این منطقه به وضوح احساس می‌شود. اتخاذ تصمیمات صحیح و اجرای مدیریت مناسب در این راستا می‌تواند به بهبود کیفیت آب، حفاظت از محیط زیست و تنوع زیستی کمک کند. حفظ و مدیریت پایدار منابع آبی و زیستگاه‌ها، نیازمند توجه جدی و همکاری تمامی ذینفعان است تا از این بوم‌سازگان‌های حساس و ارزشمند به بهینه‌ترین شکل ممکن استفاده شود. نتیجه‌گیری مدیریت بحران‌ها و تحلیل چالش‌های موجود در حوزه آبخیز رودخانه تالار، نیازمند شناسایی دقیق عوامل آسیب‌زا و توسعه یک چارچوب جامع برای تبیین ارتباط میان این عوامل است. این چالش‌ها شامل کاهش کیفیت آب، تغییر رژیم آبدهی، تغییر کاربری اراضی حاشیه، عدم رعایت حریم و بستر رودخانه، ساخت‌و‌سازهای غیرمجاز، فرسایش خاک و برداشت بی‌رویه مصالح است که ضرورت شناسایی، مدیریت و اولویت‌بندی مسائل موجود را برای حفظ کیفیت آب و پایداری محیط زیست به دنبال دارد. در این راستا، آب به‌عنوان منبع حیاتی نیازمند مدیریت و حفاظت مؤثر است و با توجه به تهدیدات ناشی از آلودگی و تغییرات اقلیمی، تدوین اصول مدیریت پایدار منابع آب امری ضروری به نظر می‌رسد. این اصول به تجزیه و تحلیل دقیق آسیب‌ها، نظارت مستمر بر کیفیت آب و ایجاد سیستم‌های پایش کیفی و کمی بستگی دارد. همچنین، فرهنگ‌سازی و آموزش عمومی نیز نقش کلیدی در حفظ این منابع دارد. با این حال، چالش‌هایی مانند کمبود منابع مالی و عدم همکاری میان نهادهای مختلف بر سر راه اجرایی کردن این اصول قرار دارد. بنابراین، بهره‌گیری از مفاهیم مدیریت یکپارچه منابع آب و همکاری میان سازمان‌ها، به همراه اقدامات فوری مانند توسعه زیرساخت‌های تصفیه آب و مدیریت فاضلاب، برای حفاظت از این نعمت الهی اجتناب‌ناپذیر است.
Abgoun A, Ebrahimi K, Heidari M. Investigating the Damaging Events of Talar River, Iran, in Tandem with Presenting a Proposed Framework. jwmseir 2024; 18 (66) : 7 URL: http://jwmsei.ir/article-1-1139-fa.html
آبگون علی، ابراهیمی کیومرث، حیدری منصوره. بررسی وقایع آسیب‌زای رودخانه تالار با ارائه یک چارچوب پیشنهادی. مجله علوم ومهندسی آبخیزداری ایران. 1403; 18 (66) :73-87
به اطلاع کلیه نویسندگان ، محققین و داوران محترم می رساند:با عنایت به تصمیم هیئت تحریریه مجله علمی پژوهشی علوم و مهندسی آبخیزداری فرمت تهیه مقاله به شکل پیوست در بخش راهنمای نویسندگان تغییر کرده است. در این راستا، از تاریخ ۱۴۰۳/۰۱/۲۱ کلیه مقالات ارسالی فقط در صورتی که طبق راهنمای نگارش جدید تنظیم شده باشد مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
