مقدمه هر ساله، زمین‌لغزش‌ها خسارات گسترده‌ای از لحاظ جانی و مالی را به همراه دارند که شامل تخریب جنگل‌ها، زمین‌های کشاورزی حاصلخیز، مناطق سکونتی و شبکه‌های ارتباطی میشود. باتوجه‌به اینکه زمین‌لغزش‌ها نسبت به سایر بلایای طبیعی مدیریت‌پذیرتر هستند؛ لذا شناخت این پدیده در راستای جلوگیری از خسارات ناشی از آن از اهمیت زیادی برخوردار است. ازاین‌رو تحقیق حاضر به‌منظور ارزیابی خطر زمینلغزش و تهیه نقشه شدت خسارت زمینلغزش در حوزه آبخیز بار نیشابور در استان خراسان رضوی انجام گرفت. ارزیابی حساسیت به زمینلغزش می‌تواند به برنامه‌ریزان در مدیریت نهایی آلودگی محیطی و منابع طبیعی در پیشگیری از خسارات احتمالی و در نهایت توسعه فعالیت‌های اقتصادی در حوزه آبخیز کمک کند. حوزه آبخیز بار در شمال غربی شهر نیشابور به دلیل شرایط زمین‌شناسی، اقلیمی و فعالیت‌های انسانی دارای پتانسیل وقوع زمینلغزش است. ازاین‌رو ضرورت شناسایی مناطق مستعد وقوع زمینلغزش، خطرپذیری و ریسک زمینلغزش در این حوزه می‌تواند از خسارات مالی و جانی جلوگیری نماید. در این تحقیق سعی خواهد شد که به طور هم‌زمان مطالعات مربوط به خطر، عناصر در معرض خطر، آسیبپذیری عناصر ناشی از وقوع زمینلغزش و در نهایت خسارت (ریسک) زمینلغزش در حوزه آبخیز بار موردمطالعه قرار بگیرد. در نتیجه هدف از این تحقیق ارزیابی خطر زمینلغزش و خسارت زمینلغزش با استفاده از شدت خطر، عناصر در معرض خطر و درجه آسیبپذیری عناصر در معرض خطر؛ به‌منظور مدیریت خطر و خسارت زمینلغزش در حوزه آبخیز بار است. مواد و روش‌ها حوزه آبخیز بار نیشابور یکی از زیر حوزه‌های حوزه آبریز رودخانه بار است که در شمال شهرستان نیشابور قرار دارد. ازنظر موقعیت جغرافیایی، حوزه آبخیز بار در محدوده طول جغرافیایی"23 '35 °58 تا "4 '52 °58 شرقی و عرض جغرافیایی "9 '28 °36 تا "7 '26 °36 شمالی قرار دارد و در دامنه‌های جنوبی بینالود واقع‌شده است. برای انجام این مطالعه ابتدا از طریق مطالعات کتابخانه‌ای و بازدید صحرایی اقدام به شناخت و جمع‌آوری عوامل مؤثر بر وقوع زمینلغزش شد. سپس؛ نقشه پراکنش زمین‌لغزش‌های منطقه با استفاده از لایه زمین‌لغزش‌های منطقه که توسط اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان خراسان رضوی تهیه شده بود، استخراج و با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای Google Earth و بازدیدهای میدانی اصلاح شد. جهت مدل‌سازی خطر زمینلغزش از 70 درصد نقاط لغزشی برای آموزش مدل و 30 درصد داده‌های لغزشی به‌منظور اعتبارسنجی مدل استفاده شد. سپس نقشه خطر زمینلغزش با استفاده از 14 پارامتر کلیدی و مؤثر بر وقوع زمینلغزش در منطقه به کمک روش یادگیری ماشین بیشینه آنتروپی (ME) تهیه شد و با استفاده از شاخص ROC صحت‌سنجی مدل، مورد ارزیابی قرار گرفت. در نهایت نقشه خسارت زمینلغزش با ترکیب نقشههای شدت خطر، عناصر در معرض خطر و درجه آسیبپذیری عناصر براساس معادله عمومی ریسک (R= H. E. V)، تهیه شد. نتایج و بحث بر اساس نتایج، میزان مساحت سطح زیر نمودار شاخص ROC در مرحله اعتبارسنجی 854/0 به دست آمد، حاکی از قابلیت خیلی خوب مدل در پهنه‌بندی و تعیین مناطق مستعد خطر زمینلغزش در حوزه آبخیز بار است. نتایج نقشه آسیب پذیری منطقه مورد مطالعه نشان داد که، 9/56 درصد از حوزه آبخیز بار در کلاس زیاد و خیلی زیاد عناصر در معرض خطر واقع شدند. این در حالی است که 8/17 درصد از این حوضه در کلاس زیاد و خیلی زیاد آسیبپذیری خطر زمینلغزش قرار گرفتند. دلیل آن عدم وجود تأسیسات مهم، کارخانه‌های بزرگ، اتوبان، سازه‌های مهم و مجتمع تفریحی بزرگ در این حوضه هست. همچنین نتایج نقشه پهنه‌بندی ریسک منطقه مورد مطالعه نشان داد که 1/9 درصد از حوزه آبخیز بار نیشابور معادل 2503 هکتار در کلاس زیاد و خیلی زیاد و 8/77 منطقه معادل 21450 هکتار در کلاس کم و خیلی کم خسارت واقع شدند. تفسیر نتایج نشان داد با توجه به وجود عناصر در معرض خطر در منطقه بیشتر منطقه دارای ریسک کم و خیلی کم است. این امر به تمرکز کارهای مدیریتی مانند عدم توسعه مناطق مسکونی، احداث و توسعه جادهها، توسعه باغات، خطوط انتقال نیرو و ... در بخش‌های که دارای خسارت زیاد و خیلی زیاد هستند کمک می‌کند و باعث کاهش اتلاف وقت و هزینه میشود. نتیجه‌گیری در این مطالعه در حوزه آبخیز بار نیشابور در استان خراسان رضوی به‌عنوان یک حوضه مستعد وقوع زمینلغزش با مساحتی حدود 8/27643 هکتار اقدام به پهنه‌بندی حساسیت، آسیبپذیری، ریسک زمینلغزش شد. شرایط طبیعی حوزه آبخیز بار نیشابور مانند زمین‌شناسی، شرایط ناهمواری‌ها، ژئومورفولوژی و تکتونیک و همچنین عوامل تشدیدکننده انسانی مانند تغییر کاربری و راه‌های روستایی بستر مناسبی را برای وقوع زمینلغزش به وجود آورده که در مجموع 73 مورد در منطقه موردمطالعه شناسایی شد. در این تحقیق سعی شد از تمامی عوامل مؤثر در ارزیابی حساسیت زمینلغزش در حوزه آبخیز بار نیشابور استفاده شود. باتوجه‌به نقشه پهنه‌بندی ریسک منطقه موردمطالعه، 1/9 درصد از حوزه آبخیز بار نیشابور در کلاس زیاد و خیلی زیاد و 8/77 منطقه در کلاس کم و خیلی کم خسارت واقع شدند. تفسیر نتایج تعداد زمین لغزش در هر کلاس ریسک نشان داد که 41 عدد زمین لغزش‌های برداشت شده در کلاس ریسک کم و خیلی کم واقع شدند. در نتیجه با توجه به وجود عناصر در معرض خطر در منطقه بیشتر منطقه دارای ریسک کم و خیلی کم است. نتایج حاصل از این مطالعه به تمرکز کارهای مدیریتی در بخش‌هایی که دارای خسارت زیاد و خیلی هستند کمک می‌کند و باعث کاهش اتلاف وقت و هزینه میشود.
Dastranj A, Karimi Sangchini E, Noor N. Landslide Risk Assessment in Bar Neyshabur Watershed, Razavi Khorasan Province. jwmseir 2025; 18 (67) : 4 URL: http://jwmsei.ir/article-1-1170-fa.html
دسترنج علی، کریمی سنگچینی ابراهیم، نور حمزه. ارزیابی ریسک زمینلغزش در حوزه آبخیز بار نیشابور، استان خراسان رضوی. مجله علوم ومهندسی آبخیزداری ایران. 1403; 18 (67) :44-57
به اطلاع کلیه نویسندگان ، محققین و داوران محترم می رساند:با عنایت به تصمیم هیئت تحریریه مجله علمی پژوهشی علوم و مهندسی آبخیزداری فرمت تهیه مقاله به شکل پیوست در بخش راهنمای نویسندگان تغییر کرده است. در این راستا، از تاریخ ۱۴۰۳/۰۱/۲۱ کلیه مقالات ارسالی فقط در صورتی که طبق راهنمای نگارش جدید تنظیم شده باشد مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
