مقدمه بادشکن‌ها به‌عنوان موانع طبیعی یا مصنوعی عمل می‌کنند که با کاهش سرعت باد، از فرسایش خاک، کاهش رطوبت و آسیب به محصولات کشاورزی جلوگیری می‌کنند و موجب افزایش راندمان محصول می‌شوند. به‌خاطر شرایط خاص اقلیمی استان فارس که خشکی و پراکنش نامناسب زمانی و مکانی بارندگی واقعیت انکارناپذیر آن است، در همین راستا، میتوان گفت آب آبیاری مهمترین نهاده تولید کشاورزی است و هر گونه تولید مواد غذائی و کشاورزی پایدار منوط به استفاده صحیح و منطقی از منابع محدود استان است. بررسی پژوهشهای انجام شده در سطح ملی نشان میدهد که با وجود افزایش راندمان و بهرهوری آب آبیاری در مزرعه در سالهای اخیر، به دلایل مختلف از جمله بیتوجهی به پتانسیلهای اقلیمی و منابع آب و بیبرنامه بودن توسعه زمینهای کشاورزی برای تأمین نیاز غذایی جمعیت در حال رشد کشور، شاهد برداشت بیرویه از منابع آبهای زیرزمینی و نابودی آبخوانها بوده است. هدف این مطالعه بررسی تأثیر تراکم و فاصله از بادشکن بر میزان تولید گندم و علوفه خشک و همچنین نگهداشت رطوبت خاک در عمق 10 سانتیمتری بوده است. این پژوهش در سال زراعی 1402-1401 از چهار قطعه زمین زراعی همگن و یکنواخت گندم از نظر رقم، تاریخ کاشت، فاصله کاشت، خصوصیات خاک و شرایط آبیاری و کوددهی یکسان در منطقه شاهد دانشکده کشاورزی شیراز انجام شده است. مواد و روشها این پژوهش در سال زراعی 1402-1401 در چهار قطعه زمین زراعی همگن و یکنواخت گندم در مزرعه دانشگاه کشاورزی شیراز (مساحت بخش زراعی حدود 547 هکتار) انجام شده است. جهت انجام این مطالعه از سه قطعه زمین با تراکمهای مختلف بادشکن درختی (تراکم بالای 90 درصد، بین 40 تا 90 درصد و همچنین کمتر از 40 درصد) و یک قطعه زمین بدون بادشکن استفاده شده است. جهت بررسی تأثیر فاصله از بادشکن بر روی پارامترهای ذخیره رطوبتی خاک و میزان محصول فواصل 1، 5، 10 و 15 برابر از ارتفاع بادشکن (ارتفاع متوسط 12 متر) در اراضی با تراکم بالا، متوسط و پایین و فاقد بادشکن مشخص شد و بر اساس طرح بلوک کاملاً تصادفی در سه تکرار از هر فاصله نمونه‌های خاک و همچنین میزان محصول برداشت شده است. جهت اندازهگیری میزان رطوبت پساز برداشت نمونه و انتقال به آزمایشگاه ابتدا نمونهها توزین شده سپس به مدت 24 ساعت نمونهها در آون گذاشته شد و مجدد توزین شد. همچنین جهت اندازهگیری میزان محصول پس از برداشت یک پلات (یک مترمربع) از گندم در تکرارهای کاملا ً تصادفی و در فواصل مشخص از تیمارهای مختلف به صورت جداگانه نمونهها را جمعآوری نموده و چهار روز در محیط نگهداشته تا رطوبت موجود در علوفه آن‌ها به‌طور کامل خشک شد. ابتدا محصول برداشت شده توزین و سپس گندم را از علوفه جدا نموده و وزن خالص گندم و وزن علوفه خشک توزین شد. نتایج و بحث پارامترهای مورد بررسی با استفاده از نرم‌افزار SPSS در سطح معنی‌دار 5 درصد با استفاده از آزمون دانکن مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج مقایسه میانگین درصد نگهداشت رطوبتی خاک در سه تراکم بالا، متوسط و پایین یک روند مشابه نسبت به ارتفاع را نشان دادهاست، به‌طوری که کمترین رطوبت از دست رفته در فاصله یک برابر ارتفاع از بادشکن بوده و در قطعه زمین با تراکم بالای 90 درصد بوده است. قطعه زمین با تراکم زیر 40 درصد در فاصله 10 متری ارتفاع از بادشکن عملکردی مشابه با زمین فاقد بادشکن داشته و تأثیری در کاهش رطوبت از دست رفته نشان نداده است. در رابطه با میزان تولید محصول نیز تراکم بالای 90 درصد اختلاف معناداری بیشتری با سایر تراکمها دارد، به‌طوری‌که میانگین تولید محصول در فواصل مختلف (1، 5، 10 و 15 برابر از ارتفاع بادشکن) 24/2 کیلوگرم در مترمربع بوده که همین میانگین در تراکم متوسط به 13/2 و در تراکم پایین به 97/1 و در قطعه زمین بدون بادشکن 94/1 به کیلوگرم در مترمربع کاهش پیدا میکند. به عبارتی در شرایط یکسان زراعی میزان محصول تولیدی در قطعه زمین با تراکم متوسط 9/4 درصد و در قطعه زمین با تراکم پایین 05/12 درصد و در قطعه زمین بدون بادشکن 4/13 درصد از قطعه زمین با تراکم بالا کمتر بوده است.در قطعه زمین با تراکم پایین در تمامی فواصل از بادشکن میزان محصول تولید شده در سطح اندازهگیری شده رفتاری مشابه با قطعه زمین بدون بادشکن داشته و تفاوت معناداری با یکدیگر ندارند. نتیجهگیری مطالعه حاضر به بررسی تأثیر تراکم و فاصله از بادشکن بر میزان تولید گندم و علوفه خشک و همچنین نگهداشت رطوبت خاک در عمق 10 سانتیمتری از سطح خاک پرداخته است. بادشکن‌ها با کاهش سرعت باد در نواحی اطراف خود، می‌توانند تبخیر آب از سطح خاک و گیاهان را کاهش دهند. از این رو، رطوبت خاک در اراضی دارای بادشکن بیشتر حفظ می‌شود که این امر به نفع رشد گیاهان و راندمان تولید محصول خواهد بود. همانگونه که از نتایج مشخص شد میزان تولید و رطوبت از سطح خاک تابعی از ارتفاع از فاصله از بادشکن بوده و حداکثر تولید در فاصله پنج برابر از ارتفاع بادشکن بوده است. پیشنهاد می‌شود در مطالعات مرتبط با این موضوع یک قطعه زمین هم بدون کشت گندم و تنها برای بررسی میزان رطوبت خاک در فواصل مختلف از بادشکن مورد بررسی قرار گیرد. همچنین برای احداث بادشکن در اطراف مزارع شیراز، برنامه‌های آموزشی و ترویجی برای کشاورزان درزمینه مزایای بادشکن‌ها و نحوه احداث آن‌ها ارائه شود؛ مزارع زیرکشت شناسایی، پارسل‌بندی و اولویت‌بندی شود؛ همچنین گونه‌های بومی چند منظوره و اقتصادی مناسب ایجاد بادشکن شناسایی و معرفی شوند. شایان ذکر است که ایجاد تسهیلات مالی و مشاوره‌ای ضمن تشویق کشاورزان می‌تواند به تسریع در اجرای این استراتژی کمک کند.
heidari M, Ekhtesasi M R, mokhtari M H, Mirzavand J. The effect of density and distance from the windbreak on the amount of wheat production and soil moisture retention (Case study: Faculty of Agriculture, Shiraz University). jwmseir 2025; 18 (67) : 7 URL: http://jwmsei.ir/article-1-1179-fa.html
حیدری معصومه، اختصاصی محمدرضا، مختاری محمد حسین، میرزاوند جهانبخش. تأثیر تراکم و فاصله از بادشکن بر میزان تولید گندم و نگهداشت رطوبت خاک ( مطالعه موردی: دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز). مجله علوم ومهندسی آبخیزداری ایران. 1403; 18 (67) :87-99
به اطلاع کلیه نویسندگان ، محققین و داوران محترم می رساند:با عنایت به تصمیم هیئت تحریریه مجله علمی پژوهشی علوم و مهندسی آبخیزداری فرمت تهیه مقاله به شکل پیوست در بخش راهنمای نویسندگان تغییر کرده است. در این راستا، از تاریخ ۱۴۰۳/۰۱/۲۱ کلیه مقالات ارسالی فقط در صورتی که طبق راهنمای نگارش جدید تنظیم شده باشد مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
